گردآوری و ترجمه: نسترن شفوی مقدم

عمده ی راهکارهای رایج روشنایی روز، بر کاهش مصرف انرژی متمرکز شده اند و آسایش دیداری و سلامت کاربر را نادیده می گیرند؛ این موضوع می تواند کاربران فضا را با مشکلات جدی مواجه سازد.

آسایش دیداری

در صورتی که نور یک فضا نامناسب و یا ناکافی باشد، دید را مختل می کند و بر کارآیی سیستم بینایی، ریتم شبانه روزی بدن و سیستم حواس پنجگانه تاثیر منفی خواهد گذاشت. روشنایی و کنتراست ناکافی، تفاوت درخشندگی زیاده از حد در میدان دید یا کم و زیاد شدن متوالی مقدار نور از جمله شرایطی است که می تواند منجر به فشار به چشم و پدید آمدن مشکلاتی از قبیل سوزش چشم، خستگی و سردرد شود. در فضایی که از نظر نورگیری به درستی طراحی شده باشد، مقادیر کافی نور وارد فضا می شود بدون آنکه نور زیاده از حد مشکل خیرگی برای کاربران ایجاد کند (به عبارت دیگر نور چشمشان را بزند!). در مقابل، در فضایی با نورگیری نامناسب، دو حالت محتمل است: یا کمبود نور طبیعی کاربران را وادار به استفاده از نور مصنوعی می کند؛ یا اینکه نور وارد شده به قدری زیاد است که منجر به وقوع پدیده ی خیرگی می شود (Andersen, 2014). در ادامه با دو مفهوم “کفایت نور روز” و “خیرگی” که از مهمترین فاکتورهای آسایش دیداری کاربران هستند، بیشتر آشنا خواهیم شد.

اصلی ترین هدف استفاده از نور طبیعی در ساختمان، فراهم کردن مقادیر کافی روشنایی در فضا و یا سطح کار با استفاده از نور روز به عنوان تنها و یا اصلی ترین منبع تامین روشنایی (در طول روز) است. مقدار نور در فضا باید به گونه‌ای باشد که کاربر بتواند فعالیت خود را بدون مشکل و خستگی چشم ناشی از انطباق‌های متوالی با نور کم یا زیاد، ادامه دهد. برای بیان مقدار روشنایی از واحد لوکس (Lux) استفاده می شود که حتما به گوشتان آشناست (مفهوم لوکس و دیگر کمیت های مربوط به این حوزه در جستارهای بعد به طور مبسوط توضیح داده خواهد شد). در آیین نامه ها و استانداردها بسته به نوع و دقت مورد نیاز برای انجام فعالیت های مختلف، حداقل مقدار روشنایی لازم از 100 تا 1000 لوکس پیشنهاد شده است. به طور مثال مقدار 100 لوکس برای حرکت در فضا و انجام کارهای غیر دقیق و بی نیاز به رویت جزییات، 300 لوکس برای کارهای نیمه دقیق مانند مطالعه، 500 لوکس برای فعالیت هایی دقیق مثل تشخیص رنگ در آشپزخانه یا محل کار و در نهایت 1000 لوکس برای کارهای بسیار دقیق که لازم است به جزییات توجه شود. مقدار نور روز وارد شده به فضا در ساعات مختلف روز و فصول مختلف سال و همچنین در شرایط مختلف آب و هوایی متفاوت است و این موضوع، استفاده از نور روز برای تامین روشنایی را با چالش هایی مواجه می سازد و لازم است از ورود نور کافی به فضا اطمینان حاصل شود. (Andersen, 2014).

خیرگی یا Glare یک احساس ذهنی است که در اثر وجود منابع نوری بسیار روشن و یا کنتراست بیش از حد در حوزه‌ی دید اتفاق می افتد و دیدن محیط اطراف را مختل می‌سازد.

به طور کلی دو عامل مهم برای خیرگی وجود دارد:

 1) طیف وسیع روشنایی در میدان دید: برای رویت محیط پیرامون، لازم است نور به طور مناسبی در محیط توزیع شود و قسمتهای مختلف فضا از روشنایی نسبتا یکنواختی برخوردار باشد در غیر این صورت چشم ناچار است که در یک بازه ی زمانی کوتاه، خود را با طیف وسیعی از مقادیر روشنایی (نواحی تاریک و روشن) وفق دهد. تغییرات شدید نور در محدوده ی دید، بر آسایش دیداری و عملکرد سیستم بینایی اثر منفی خواهد داشت و منجر به بروز نارضایتی می شود.

2) کنتراست شدید: کنتراست زیاد بین سوژه و محیط پیرامون آن نیز می تواند موجب بروز خیرگی و در نتیجه ی آن خستگی، سردرد و عدم آسایش شود. در واقع در وضعیتی که منابع نوری با درخشش زیاد در میدان دید وجود داشته باشد، چشم انسان خودش را با مقادیر بالای درخشندگی تطبیق می دهد و دیگر قادر به دیدن جزییات در نواحی تاریک تر نخواهد بود (Andersen, 2014).

براساس استاندارد انجمن مهندسی روشنایی، خیرگی در سه سطح دسته بندی می‌شود (Mizon, 2012):

1. خیرگی آزاردهنده¹
2. خیرگی ناتوان کننده²
3. خیرگی کور کننده³

خیرگی آزاردهنده: این نوع خیرگی به خودی خود شرایط خطرناکی را ایجاد نکرده ولی موجبات مزاحمت و آزار افراد را فراهم می‌کند. این پدیده احساسی است که به وسیله نقاط روشن در میدان دید انسان (به غیر از نقاط روشنی که روی آنها دید متمرکز شده است) ایجاد می‌شود و در صورتی که به طور متناوب ادامه یابد در مدت طولانی باعث خستگی چشم بیننده می‌شود.

خیرگی ناتوان کننده: کنتراست را در شی مورد نظر کاهش داده و در نتیجه باعث کاهش وضوح دید می‌شود و در دو حالت اتفاق می افتد: 1) خیرگی مستقیم که در آن نور ناخواسته با چشم برخورد می‌کند و با کاهش کنتراست منجر به عدم تشخیص و ناتوانی در دید می‌شود. نمونه بارز این نوع خیرگی بروز اختلال در دید رانندگانی است که توسط چراغ اتومبیلی که از رو به رو می‌آید دچار خیرگی می‌شوند؛ 2) خیرگی ناشی از بازتابش که زمانی اتفاق می افتد که لکه‌های نوری بر روی سطح پدیدار و منجر به مبهم شدن تصاویر روی صفحه شوند. این بازتابش عموماً روی صفحات براق، نمایشگر رایانه و … اتفاق می افتد.

خیرگی کور کننده: در اثر وجود منبع نوری بسیار روشن در میدان دید اتفاق می افتد و اثر آن مشابه اثر نگاه کردن طولانی مدت به خورشید است که به طور کامل دید را مختل کرده و در طی زمان اثرات زیان باری بر توانایی دید انسان دارد.

دید و منظر

فضاهای داخلی ساختمان ها باید به گونه ای طراحی شوند که امکان برقراری ارتباط با محیط بیرون را به انسان بدهند. ارتباط با محیط بیرون برای کاربران ساختمان ها مزایای بسیاری دارد که به اندازه ی حفظ انرژی در ساختمان مهم است. تعبیه ی پنجره در فضای داخلی کاربر را قادر می سازد تا جهت و موقعیت را تشخیص دهد، در جریان تغییرات آب و هوا قرار بگیرد و گذر زمان را احساس کند (Edwards & Torcellini, 2002). دید به طبیعت می تواند اثری مثبت بر احساس تندرستی و سلامت روانی، رضایتمندی از حضور در فضا، خلق و خو، رضایتمندی از شغل، مدت زمان بهبودی بیماران پس از عمل جراحی، استرس و کیفیت خواب داشته باشد. فراهم کردن دید به یک منظره ی طبیعی با عرض زیاد و با عناصری در فواصل دور در مقایسه با دید به فضایی مصنوع (محیط شهری و ساختمان ها)، کم عرض و با موانعی در مسافت نزدیک رضایتمندی بیشتری را به دنبال خواهد داشت. منظره ای که شامل آسمان، شهر یا طبیعت و زمین باشد، می تواند حس ناخوشایند یکنواختی و قرار گرفتن در محیط بسته را کاهش دهد. همچنین، منظره هایی متنوع و پویا از مناظر یکنواخت از جذابیت بیشتری برخوردار خواهند بود (Andersen, 2014). بنابراین افق دید کاربر و حفظ ارتباط وی با محیط بیرون از مواردی است که در هنگام تعیین ابعاد و جانمایی پنجره ها و همچنین انتخاب نوع سایه بان لازم است مورد توجه طراح قرار گیرد.

مرور و بررسی

طبق مطالب ارائه شده در این جستار دریافتیم که یک فضای با نورگیری درست، نور کافی دریافت می کند، توزیع روشنایی در آن به خوبی و نسبتا یکنواخت انجام می شود؛ همچنین با استفاده از تمهیداتی از بروز پدیده ی خیرگی جلوگیری می شود. بدین معنا که خورشید یا پنجره ی خیلی روشن در میدان دید کاربر قرار نمی گیرد و انعکاس های آزاردهنده ی نور روی صفحه ی رایانه یا میز و … موجب آزار افراد و کاهش دیدشان نمی شود. تامین دید مناسب به محیط بیرون از دیگر عواملی است که موجب بالا رفتن رضایتمندی دیداری کاربر از فضا می شود و لازم است مورد توجه قرار گیرد. در جستار بعدی به بررسی نیازهای غیردیداری کاربران در ارتباط با نور روز خواهیم پرداخت و خواهیم دانست که یک فضای با نورگیری مناسب چگونه بر سلامت روانی و فیزیکی کاربران موثر خواهد بود.

_____________________________
1- Discomfort Glare
2- Disability Glare
3- Blinding Glare

 منابع

Andersen, P. A. (2014). Daylight, Energy and Indoor Climate Basic Book. VELUX Knowledge Centre for Daylight, Energy and Indoor Climate (DEIC).
Edwards, L., & Torcellini, P. (2002). Literature Review of the Effects of Natural Light on Building Occupants. Golden, CO: National Renewable Energy Laboratory.
Mizon, B. (2012). Light Pollution. Springer New York.